کاربردهای نقشه‌پردازی ذهنی در آموزش

نقشه‌پردازی ذهنی در آموزش

معلم‌ها علاوه بر آشنا کردن دانش‌آموزان خود با تئوری و تمرین نقشه‌پردازی ذهنی می‌توانند به طرق متعدد از نقشه‌های ذهنی استفاده کنند تا فرآیند آموزش دادن آسان‌تر و لذت بخش‌تر شود. این روش‌ها را در زیر بازگو می‌کنیم:

1- تهیه یادداشت‌ها برای سخنرانی و تدریس در کلاس

یکی از قدرتمندترین روش‌ها برای استفاده از نقشه‌های ذهنی به کارگیری آن‌ها به عنوان یادداشت‌های تهیه شده برای سخنرانی است. تهیة یک متن سخنرانی به صورت نقشة ذهنی به مراتب سریع‌تر از نوشتن آن است و این مزیت بزرگ را دارد که فرد متکلم (معلم) و شنوندگان (دانش‌آموزان) یک دیدگاه کلی نسبت به کل موضوع سخنرانی (درسی) را در تمام مدت حفظ می‌کنند. یک سخنرانی که به صورت نقشة ذهنی درآمده باشد به آسانی و بی‌آن که به بی‌نظمی بینجامد سال به سال روزآمد می‌شود و ویژگی حافظه‌ای آن با یک پیش‌نمایش پیش از آغاز جلسه تدریس یا سخنرانی موجب تمرکز دقیق بر روی آن خواهد شد. از آن جا که دانسته‌های خود فرد سخنران یعنی معلم از این نقشة ذهنی سرچشمه می‌گیرد، بنابراین استفاده از آن در سال‌های مختلف تحصیلی موجب ایراد سخنان گوناگون از جانب معلم دربارة موضوعی ثابت خواهد شد. این امر بدون انجام کاری اضافه باعث اجتناب از یکنواختی و فرسایش ذهنی‌ می‌شود که در یادداشت‌های سنتی وجود دارد. استفاده از نقشه ذهنی صحبت‌های معلم را در سر کلاس هم برای خود وی و هم برای دانش‌آموزان مفرح‌تر و جذاب‌تر خواهد کرد. یک نقشة ذهنی به عنوان چارچوبی برای سخنرانی، فرد متکلم را قادر به حفظ تعادلی کامل میان سخنان بداهه و تازه از یک سو، و مباحث روشن و از پیش تنظیم شده از سوی دیگر می‌کند. این امر موجب حفظ دقیق زمان سخنرانی می‌شود، و از طرفی چنانچه به دلایلی زمان یک رشته تغییرات را ایجاد کند، به سخنران اجازه خواهد داد تا در صورت نیاز برای ایراد بحثهایی مفصل‌تر یا کوتاه‌تر دست به ویرایش و جابه‌جایی‌هایی در موضوعات مورد بحث خود بزند. این ویرایش همچنین در مواقعی که اطلاعات تازه‌ای درست پیش از آغاز جلسه در دسترس فرد سخنران قرار گرفته است و وی می‌خواهد آن‌ها را نیز به موارد صحبت خود بیفزاید، مفید فایده خواهد بود.

بری بوزان نقشة ذهنی را به منظور ایراد سخنرانی برای مخاطبان وسیعی در گردهمایی دانشگاهیان و صاحب‌منصبان سیاست خارجی درست کرده است. موضوع واقع در مرکز نقشة ذهنی را برنامه‌ریزان گردهمایی مزبور تعیین کرده بودند و بنابراین بی‌آنکه در یک تصویر یا کلمة منفرد خلاصه شود، به همان صورت در مرکز نقشه قرار گرفته است. تعداد کمی واژة کد شده در نقشة ذهنی به چشم می‌خورند که به زمینه‌های اطلاعاتی یا نظرات نویسندگان دیگر اشاره دارند که سخنران با آن‌ها آشنایی دارد. با استفاده از این نقشة ذهنی، یک سخنران ماهر می‌تواند ده دقیقه الی یک ساعت سخنرانی کند. هر یک از انشعاب‌های اصلی خود می‌تواند موضوعی برای سخنرانی باشند، یا طرحی برای یک دورة آموزشی. علاوه بر آن امکان داشت (و این‌گونه شد) یک درس دانشگاهی باشد. همچنین می‌شد (و در این مورد خاص این‌گونه نشد) که از آن به عنوان طرح پیش‌نویس برای نوشتن مقاله استفاده کرد. نقشة ذهنی دربارة موضوع سینتیک را گراهام ویلر، رییس بخش شیمی مدرسة هرشل گرامر انگلستان ترسیم کرده است. این نقشة ذهنی یک بخش کامل از درس شیمی دانش‌آموزان سال آخر را شامل می‌شود که خود را برای ورود به دانشگاه آماده می‌کنند که هم معلمان برای برنامه‌ریزی و هدایت بحثهایشان در سر کلاس، و هم دانش‌آموزان برای کمک در پیگیری صحبت‌های معلمشان مورد استفاده قرار می‌دهند. در پنج سالی که گراهام ویلر شیمی – level “A” را با نقشه‌های ذهنی تدریس کرده است، 98 درصد کلاس قبول شده‌اند.

2- طرح و برنامه‌ریزی سالانه

می‌توان از نقشة ذهنی برای مرور کلی برنامة سال تحصیلی نمایش تقسیم‌بندی‌های هر ترم و نوع دروسی که می‌باید در هر قسمت ارائه شوند استفاده کرد. (به عنوان مثال، یک معلم جغرافیا می‌تواند ایده‌ای از تعداد گردش‌های علمی و نمایش اسلایدهای آموزشی مرتبط با دروس استاندارد در هر سال تحصیلی به دست آورد.)

3- برنامه‌ریزی ترم

این برنامه‌ریزی برای ترم زیرمجموعة برنامة سالانه است و اغلب به شکل نقشة ذهنی کوچک‌تر از نقشة سالانه ساخته شده که از یک یا چند شاخة آن به وجود آمده است. نقشة هر ترم می‌تواند نشان دهدکه کدام دروس سال تحصیلی را معلم می‌خواهد در آن ترم تدریس کند و به چه ترتیبی.

4- برنامة روزانه

این برنامه مشابه نقشة ذهنی رویدادها و خاطرات روزانه است  و به ثبت جزئیات دروس، نظیر زمان آغاز و پایان کلاس درس، موضوعاتی که باید در هر جلسه تدریس شوند و غیره می‌پردازند.

5- دروس و سمینارها

با استفاده از یک تخته سیاه بزرگ، یک تختة سفید، نمودارها، یا یک پروژکتور(اور هد)، معلم می‌تواند، همزمان با پیش رفتن درس، بخش مربوط به آن را در نقشة ذهنی تکمیل کند. این بازتاب بیرونی فرآیند تفکر ساختار درس را روشن می‌کند. همچنین علاقة دانش‌آموزان را به درس حفظ می‌کند و حافظه و درک آن‌ها را از موضوع مورد بحث تقویت می‌کند. همچنین می‌توان «اسکلت» نقشه‌های ذهنی درس یا کپی‌های سیاه و سفید آن را به دانش‌آموزان  داد تا آن‌ها را تکمیل یا رنگ‌آمیزی کنند.

6- امتحان

چنانچه هدف از برگزاری امتحان:  محک‌زدن دانسته‌ها و آموخته‌های دانش‌آموزان باشد و نه توانایی‌های نوشتاری آن‌ها، نقشة ذهنی راه حلی ایده‌ال برای این کار شمرده می شود، و می‌تواند پیش پرده‌ای به معلم نشان دهد که آیا دانش‌آموزانش درکی کلی نسبت به موضوع درس به دست آورده‌اند یا خیر، و نقاط قوت وضعف عمدة آن‌ها را در این رابطه مشخص سازد. نقشة ذهنی همچنین قسمت‌هایی را که در آن‌ها زنجیرة تداعی‌ها به دلایلی از خط اصلی خود منحرف می‌شوند آشکار می‌کند. این شیوه به معلم شمایی بی‌طرفانه از وضعیت آموخته‌های دانش‌آموزان می‌دهد، بی‌آنکه توانایی‌های آن‌ها در زمینه‌های دیگر مانند صحت دستوری و املایی، هجای درست کلمات، و آراستگی و خوش‌خط بودن نوشته‌ها آن را تحت تأثیر قرار دهد. به علاوه زمان زیادی که معمولاً به خواندن و تصحیح تعداد بی‌شمار برگه‌های امتحانی می‌گذرد، صرفه‌جویی می‌شود. ایدة استفاده از نقشه‌های ذهنی در امتحانات به همت کریستین هوگان، مدیر دانشکدة مدیریت دانشگاه صنعتی کرتین در شهر پرت استرالیا گسترش داده شد. هوگان به عنوان هماهنگ کنندة برنامه‌های رفتار سازمانی دانشجویان دورة لیسانس نقشه‌پردازی ذهنی را به تمام کارکنان و دانشجویان دانشگاه معرفی کرد.

پروژه‌ها

نقشه‌های ذهنی برای برنامه‌ریزی، کنترل و معرفی پروژه‌های درسی ابزاری ایده‌آل هستند. آن‌ها در مراحل ابتدایی پروژه تأملی جامع و متمرکز را به همراه می‌آورند، و هم معلم و هم دانش‌آموز را قادر به کنترل مراحل پیشرفت پروژه می‌کنند و مشاهدة شبکة در حال گسترش، اطلاعات به هم پیوسته را ممکن می‌سازند. همچنین چارچوبی ایده‌آل هستند برای معرفی و دفاع از پروژه به دو صورت نوشتاری و گفتاری در مرحلة نهایی. نقشة ذهنی به ویژه در آموزش عالی سودمند است. در ادارة پلیس شهری لندن (سازمانی متشکل از 44000 کارمند) آموزش و تربیت نیروهای پلیس یک مسئله اساسی روبه‌رشد است. داگلاس براند که سرپرستی بخش آموزش در ادارة پلیس لندن را بر عهده دارد پس از آنکه آن اداره اقدام به بازنگری عمومی کرد از یک نقشة ذهنی.

برای ملاحظة کلیه مشکلات و مسائل جانبی نیز استفاده کرد. نقشة ذهنی مزبور نشان می‌دهد که چگونه ملاحظات جامع یا جزئیات پیچیده هر دو می‌توانند در یک نقشة ذهنی با یکدیگر ترکیب و یکپارچه شوند. همچنین این نقشه در برگیرندة زمینه‌هایی است که ممکن است برای افراد دست‌اندرکار آموزش مفید باشد. مثال دیگر نشان می‌دهد که چگونه نقشه‌های ذهنی می‌توانند در طراحی دروس در یکی از روبه‌رشدترین زیر مجموعه‌های آموزش یعنی آموزش زبان مورد استفاده قرار گیرند. نقشة ذهنی را چالز لافوند کشیده است، کسی که مراکز زنجیره‌ای بین‌المللی آموزش زبان را اداره می‌کند، نقشة فوق طرح درسی است برای گروهی غیر انگلیسی که به انگلیسی حرف می‌زنند. تصاویر این نقشة ذهنی طوری طراحی شده‌اند تا در مدت تدریس دانش‌آموزان را به پرسش واداراند، تا بحث پا بگیرد و دانش‌آموزان به مشارکت و فعالیت ترغیب شوند، این نقشة ذهنی معادل نصف روز آموختن است و همچنین از آن برای بازنگری استفاده می شود. نقشة ذهنی دیگر ، حتی با جزئیات بیش‌تر نشان می‌دهد که چگونه نقشه‌های ذهنی می‌توانند مشخصاً برای آموزش دستور زبان به کار روند. نقشة ذهنی متعلق به لارس سودربری، استاد و زبان‌شناس سوئدی است که درآن وی خلاصة جامعی را از عناصر اصلی دستور زبان فرانسه در یک صفحه جای داده است. با استفاده از «ادراک بصری»، نقشة ذهنی آنچه برای بسیاری از اشخاص مشکل، یا حتی غیرممکن، به نظر می‌رسد را موضوعی ساده و دست‌یافتنی تبدیل می کند.

آموزش‌های ویژه

نقشه‌های ذهنی به ویژه در کمک به آن دسته از کسانی که دچار ناتوانی‌هایی در امر یادگیری هستند مفید و نتیجه بخش است. نقشة ذهنی به کوشش نویسندة کتاب نقشه های ذهنی  و با همکاری پسربچه‌ای 9 ساله به نام «تیمی» ترمیم شده است. تیمی مبتلا به فلج نخاعی بود به این معنا که فعالیتهای حرکتی وی آشکارا مختل شده بود. بسیاری او را در زمرة افراد آموزش‌ناپذیر و بی‌استعداد قرار داده بودند. هنگامی‌که یک بعد‌ازظهر را در کنار او بودیم و چند مداد رنگی و برگه‌های سفید در اختیارش بود، تونی ابتدا از او خواست تا به معرفی خانوادة خود بپردازد. همچنان که تونی اسم اعضای خانوادة تیمی را روی کاغذ می‌نوشت، او با دقت و اشتیاق به آن‌ها می‌نگریست، و حتی املای پیچیدة نام خواهرش را نیز تصحیح کرد. سپس از تیمی خواستیم تا از موضوعات اصلی مورد علاقه‌اش بگوید، و او بی‌درنگ پاسخ داد «فضا و دایناسورها»، پس آن‌ها به عنوان شاخه‌های اصلی در نقشة ذهنی ثبت شدند. آنگاه از تیمی پرسیدیم که چه چیزهایی را دربارة فضا دوست دارد. او گفت «سیاره‌ها»، سپس به صورت خلاصه سیاره‌ها را به ترتیب صحیح موقعیتشان نسبت به خورشید نام برد و نشان داد که نه تنها درکی بهتر از تقریباً 90 درصد همنوعانش نسبت به منظومة شمسی ما دارد، بلکه تصویر وی از آن کامل و واضح است. هنگامی‌ که تیمی به نام سیارة زحل رسید، لحظه‌ای مکث کرد، مستقیماً به چشمان تونی خیره شد و گفت «زحل دوووست دااااشتنی‌ی‌ی‌ی». زمانی که نوبت به دایناسورها رسید، تیمی یک مداد خواست و به سرعت تصویری خط خطی رسم کرد. از آنجایی که می‌دانستیم چنین نقاشی‌های خرچنگ- قورباغه هرگز خالی ازمعنا و مفهوم نیستند، تونی از او خواست تا دربارة معنی آن توضیح بدهد. تیمی گفت که این شکل، به درستی، یک دیپلودوکوس و یک خانواده از تیرانوسوروس (گونه‌ای از دایناسورها) است؛ یعنی، پدر، مادر و بچة آن‌ها. ذهن تیمی درست به اندازة یک دانشجوی خوب دانشگاهی شفاف و روشن بود، تنها مشکل وی این بود که نمی‌توانست به خوبی میان افکارش و بیان فیزیکی آن‌ها ارتباط برقرار کند. از وی خواستیم تا یک نقشة ذهنی دربارة خودش بکشد. وی عجولانه نقاشی دیگری کشید و آن را این‌گونه توضیح داد: قسمت نارنجی نشان‌دهندة جسم او بود که باعث خوشحالی‌اش می‌شد، آن بخش سیاه در بالای تصویر مغز او را نشان می‌داد، که باز هم او را به مقدار زیاد خوشحال می‌کرد. تودة زردرنگ بخش‌هایی از بدن او بودند که درست کار نمی‌کردند، و او را ناراحت می‌ساختند. تیمی برای لحظه‌ای مکث کرد و سرانجام تودة سیاه‌رنگی در پایین نقشة ذهنی خود رسم کرد، که از نظر او نشان می‌داد که او چگونه از افکارش برای کمک به بهتر کارکردن بدن خود استفاده می‌کرد. در این مثال و موتردی نظیر آن، نقشة ذهنی، مغز «ناتوان از یادگیری» را از  محدودیت‌های معناشناختی رها می‌کند، موتعی که چنانچه ناتوانی‌ای در کار باشد آن را تشدید می‌کنند و حتی ممکن است منجر به ناتوانی در فرد شوند، که در ابتدا وجود نداشته است.

فواید آموزش با نقشه‌پردازی ذهنی

1- این آموزش‌ها در دانش‌آموزان علاقه ایجاد می‌کنند، بنابراین پذیرش و مشارکتشان افزایش می‌یابد.

2- آن‌ها درسها و ارائة مطالب را، برای معلم و دانش‌آموزان، خلاق‌تر، لذت‌بخش‌تر و خودانگیخته‌تر می‌کنند.

3- به جای آنکه با گذشت سال‌ها یادداشت‌های معلم در مورد موضوع خشک و بی‌روح باقی بمانند، منعطف‌تر و تطبیق‌تر خواهند بود. در این زمانة تغییرات و پیشرفت‌های سریع، ضروری است معلم بتواند یادداشت‌های آموزشی خود را به سرعت و سادگی هرچه بیش‌تر تغییر دهد و به آن‌ها اضافه کند.

4- از آنجایی که نقشه‌های ذهنی تنها موارد مرتبط با موضوع درس را در قالبی روشن و به خاطر سپردنی ارائه می‌دهند، دانش‌آموزان نمره‌های بهتری در امتحانات کسب می‌کنند.

5- برخلاف نوشته‌های خطی، نقشه‌های ذهنی نه تنها واقعیت‌ها که رابطة میان این واقعیت‌ها را نشان می‌دهند، و در نتیجه به دانش‌آموزان درکی عمیق‌تر از موضوع درس می‌دهند.

6- از حجم فیزیکی یادداشت‌های مربوط به گفته‌ها و آموزش‌های معلم در کلاس به طرز چشمگیری کاسته می‌شود.

7- نقشه‌های ذهنی به ویژه برای بچه‌های دارای «مشکلات یادگیری» و به خصوص «خوانش پریش» سودمند است. از طریق آزادسازی کودک از «استیلای معناشناسی»، نقشة ذهنی به کودک امکان می‌دهد تا بیش‌تر به صورتی طبیعی، کامل و سریع به بیان خویش بپردازد.